Mekansal analizler aşamasından önce, Mart - Haziran 2022 tarihlerinde düzenlenen odak grup toplantıları ve uzman görüşleri sonucunda İstanbul'un yeşil alanlarına yönelik GZFT analizi hazırlanmıştır. İstanbul'un yeşil alanları dahilinde, güçlü ve zayıf yönleri ile önündeki fırsat ve tehditler 5 farklı temada değerlendirilmiştir. Bu temalar şöyledir:
1. Çevresel/Ekolojik
2. Sosyal/Demografik
3. Planlama/Tasarım
4. Yönetim/Mevzuat
5. Ekonomi/Finans
GZFT Analizi raporuna buradan erişebilirsiniz.
Çalışma kapsamında yapılan mekansal analizler aşağıdaki gibidir. Örnekleri verilen analizlerin detaylarına mekansal analiz raporundan erişebilirsiniz.
Analiz Konuları
Güncel Arazi Kullanımı
Kuzey kesimlerde orman, batı kesiminde tarım alanlarının, güneyde ise yerleşme alanlarının hâkim olduğu İstanbul, su yüzeyleri ile birlikte 546.242,30 hektar alana sahiptir. Arazi kullanımına ilişkin alansal dağılım incelendiğinde; orman alanları %43,10, yerleşim alanları %27,35, tarım alanları %24,27, maden ve hafriyat alanları %2,57, göller %2,49, kumul ve kayalık alanlar ise %0,21 oranında yer kaplamaktadır.
2009 - 2022 Yılları Arasında İstanbul'da Arazi Kullanımının Değişimi
13 yıllık bir süre içinde İstanbul'da yerleşim alanlarının %7,10 oranında arttığı, buna karşılık orman alanlarının %4,03, tarım alanlarının ise %3,37 oranında azaldığı tespit edilmiştir.
Fonksiyonlarına Göre Orman Alanları
3. Havaalanı ve Kuzey Marmara Otoyolu nedeniyle orman vasfını kaybeden alanlar çıkarıldığında, 2012 meşcere haritasına göre, orman alanları toplam 257.497,10 hektarlık alana yayılmıştır. Bu alanların %55,38’i Avrupa Yakasında, %44,62’si ise Anadolu Yakasında bulunmaktadır. Tüm orman alanları içinde korunan orman alanları %17, koruyan orman alanları %26, işletilen orman alanları %45, rekreatif fonksiyonlu orman alanları %2 , diğer orman alanları ise %9'luk bir orana sahiptir.
Tarım Alanlarının Mekansal Dağılımı
İstanbul'da tarım alanlarının Silivri, Çatalca ve Arnavutköy ilçelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu alanların %66'sı ekili alan, %0,15'i örtü altı yetiştiriciliği yapılan alan, %4'ü mera alanı ve %29'u meraya uygun alandır.
İstanbul'da Açık ve Yeşil Alanlar
İstanbul'un kentsel yerleşik alanını kapsayacak şekilde hazırlanan açık ve yeşil alanlar envanterinde, kentsel açık ve yeşil alanlar 3 düzeyde değerlendirilmiştir. Aşağıdaki tabloda, yapılan sınıflandırmaya göre kentsel açık ve yeşil alanların toplam alan içindeki oranı verilmektedir. Buna göre, kişi başına düşen yeşil alan miktarının hesaplanmasında dikkate alınan rekreatif orman alanları %46,47, aktif yeşil alanlar ise %19,2'lik bir orana sahiptir. Kent genelinde parkların oranı %11,58, tabiat parklarının oranı %27,60, kent ormanlarının oranı ise %9,90'dır.
Donatı Alanları Parametrelerine Göre Açık ve Yeşil Alan Yeterliliği
İstanbul'da il genelinde kişi başına düşen yeşil alan miktarı 2022 yılı itibariyle 7,20 metrekaredir.
Aşağıdaki tabloda, Mekansal Planlar Yapım Yönetmeliği'nde yer alan açık ve yeşil alan standartları, yeterlilik kapsamında kullanılan kabuller ve kişi başına düşen yeşil alan miktarı farklı ölçeklerde verilmektedir. İlçe ve mahalle bazında kişi başına düşen yeşil alan miktarının hesaplanmasında 2. kabul (aktif yeşil alanlar ve rekreatif orman alanları) kullanılmıştır.
Kent ölçeğinde ve semt ölçeğinde yapılan yeterlilik analizine göre; İstanbul’da kent ölçeğindeki yeşil alanlar 5,90 m²/kişi ile standardın üstündedir. Ancak semt ölçeğindeki aktif yeşil alanlar 1,30 m²/kişi ile standardın oldukça altında kalmaktadır. Bu tespitten yola çıkılarak, yeni yapılacak aktif yeşil alanlarda semt ölçeğine öncelik verilmesi gerektiğini söylemek mümkündür.
Kişi başına düşen yeşil alan büyüklüğü en fazla olan ilçeler Anadolu yakasında bulunan Şile ve Beykoz ilçeleridir. Yerleşik nüfusunun diğer ilçelere göre çok daha az olması ve mesire yeri, tabiat parkı, kent parkı gibi açık ve yeşil alanların bu ilçelerde yoğunlaşması bu durumun en belirgin sebebidir. Bu ilçelerin kişi başına düşen açık ve yeşil alan büyüklüğü 100 metrekareden büyüktür. Şile ve Beykoz’dan sonra kişi başına düşen yeşil alan büyüklüğü en fazla olan diğer ilçeler sırasıyla; Adalar, Silivri, Eyüpsultan, Çatalca, Sarıyer, Arnavutköy ve Çekmeköy’dür.
En az olan ilçeler ise sırasıyla; Bağcılar, Güngören, Bahçelievler, Gaziosmanpaşa, Esenyurt, Esenler ve Şişli’dir. Kişi başına düşen açık ve yeşil alan büyüklüğü 1 metrekareden daha az olan bu ilçeler, genel itibariyle yapı yoğunluğu ve nüfusu yüksek ilçelerdir.
Güncel mahalle sınırlarına göre İstanbul il sınırları dâhilinde 978 adet mahalle bulunmaktadır. 15 adet mahallede, orman, askeri alan olması nedeniyle nüfus bulunmamaktadır.
Mahalle düzeyinde yeterlilik analizine göre, çocuk oyun alanı bulunmayan mahalle sayısı (nüfus barındıran) 107’dir. 79 mahallede ise aktif yeşil alan ve rekreatif orman alanı bulunmadığı tespit edilmiştir. Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği’nin standartlarına göre bir inceleme yapıldığında birinci kabule göre (sadece çocuk bahçesi ve parklar), İstanbul’da standartları sağlayan sadece 54 adet mahalle olduğu tespit edilmiştir. İkinci kabule göre ise İstanbul’daki mahallelerin %75,4’ünün kişi başına düşen yeşil alan miktarının 10,75 m²’nin altında olduğu görülmüştür.
Planlanan Açık ve Yeşil Alanların Uygulanma Durumu
İstanbul genelinde meri nazım imar planlarındaki açık ve yeşil alanların dağılımı incelendiğinde; toplam 32.816,81 hektar açık ve yeşil alan planlanmıştır. Açık ve yeşil alan olarak planlanan alanların 5.496,41 hektarı, mevcutta da açık ve yeşil alan olarak kullanılmaktadır. Planlanan açık ve yeşil alanların; Zeytinburnu (%67,16), Bayrampaşa (%65,83) ve Kadıköy (%59,87) ilçelerinde uygulanma oranının en yüksek, Ataşehir (%0.90), Arnavutköy (%2,82 ) ve Çatalca (%4,80) ilçelerinde ise uygulanma oranının en düşük olduğu görülmektedir. Nazım İmar Planlarında kararlaştırılan açık ve yeşil alan fonksiyonları ile mevcut açık ve yeşil alanlar karşılaştırıldığında, planlanmış alanların %16,75’si mevcutta açık ve yeşil alan olarak kullanılmaktadır.
Açık ve Yeşil Alanlarda Erişilebilirlik
Açık ve yeşil alanlara erişebilen sağlıklı yetişkin bireylerin toplam hizmet alanı 82.816,40 hektar, açık ve yeşil alanlara erişebilen dezavantajlı bireylerin toplam hizmet alanı ise 52.674,32 hektardır. Hesaplama yapılırken, sağlıklı bir yetişkin için aşağı yönlü %5 eğimde 6 km/sa olan yürüme hızı kabulü; fiziki engeli olan kişiler, pusetli ebeveynler, küçük çocuklar, yaşlılar ve engelliler gibi dezavantajlı bireyler için ise ortalama 3 km/sa olarak kabul edilmiştir.
Analiz kapsamında, 2020 yılına ait Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi ve Mekânsal Adres Kayıt Sistemi verileri işlenerek elde edilen noktasal nüfus verisi kullanılmıştır. Söz konusu nüfus verisinde 15 ile 65 yaş arası bireyler, yetişkin nüfus olarak kabul edilmiştir. Yapılan analiz sonucu ile nüfus verisi çakıştırılarak, açık ve yeşil alanların etki mesafesi içindeki hizmet ettiği nüfus tespit edilmiştir. Nüfus verisine göre İstanbul’da, 15 ve 65 yaş arası yetişkin 11.274.943 kişi bulunmaktadır. Bu nüfusun %87,2’sinin açık ve yeşil alanlara 5 dakika yürüyüş ile erişebildiği tespit edilmiştir.
Dezavantajlı bireylerin hizmet alanlarının nüfus ile birlikte incelendiği analizde 15 yaş altı çocuklar ve 65 yaş üstü bireyler dikkate alınmıştır. Ancak fiziksel engeli olan kişiler, pusetli ebeveynler ve hamileler dezavantajlı gruba dâhil olmalarına rağmen mekânsal verilerinin olmaması nedeniyle analiz kapsamına dâhil edilememiştir. Nüfus verilerine göre İstanbul’da, 15 yaş altı ve 65 yaş üstünde 4.404.053 kişi bulunmaktadır. 15 yaş altı ve 65 yaş üstü grubun nüfus verileri ile hizmet alanları analiz edildiğinde bu yaş grubunun %40’ının açık ve yeşil alanlardan hizmet alamadığı tespit edilmiştir.
.jpg)
2.jpg)
Uygulama İmar Planları ile Eklenen Hizmet Alanları
Analiz sonucuna göre yetişkin bireylerin 5 dakikalık yürüyüş ile erişebileceği ilave alan büyüklüğü 75.778 hektardır. Mevcut durum ile karşılaştırıldığında planlardaki tüm aktif yeşil alanların uygulanması ve mevcut durumdaki açık ve yeşil alanların korunması ile yetişkin bireyler için hizmet alanı %92 oranında artacaktır. Uygulama imar planlarında yer verilen aktif yeşil alanların uygulanma oranının düşük olması bu değerin yüksek olmasının sebeplerinden biridir.
Dezavantajlı bireyler için yapılan analiz sonucuna göre ise, planlardaki aktif yeşil alanların dezavantajlı bireylere yönelik olan hizmet alanı büyüklüğü mevcutta erişilebilen alanlar hariç 72.105 hektardır. Mevcut durum ile karşılaştırıldığında planlardaki tüm aktif yeşil alanların uygulanması ve mevcut durumdaki açık ve yeşil alanların korunması ile dezavantajlı bireyler için hizmet alanı %137 oranında artacaktır.
Açık ve Yeşil Alanlarda Kullanıcı Yoğunluğu
Analiz ile İstanbul genelindeki nüfusun erişebildiği en yakın açık ve yeşil alan tespit edilmiştir. Nüfusun aynı anda en yakınındaki açık ve yeşil alanı kullanması kabulü ile açık ve yeşil alanların kullanıcı yoğunluğu bir kişiye düşen alan bazında hesaplanmıştır. Analiz sonucuna göre, alınan kabul çerçevesinde açık ve yeşil alanların %26’sında bir kişiye 1 ile 5 m² arasında alan bulunduğu, %16’sında ise 0,5 ile 1 m² arasında alan bulunduğu tespit edilmiştir. İstanbul’daki açık ve yeşil alanların %55 ‘inin kişi başına düşen açık ve yeşil alan büyüklüğü 1 m²’nin altındadır. Meksansal Planlar Yapım Yönetmeliği’nin 10 m² standardını sağlayan parkların oranı ise %12’dir.